UNCITRAL thông qua Bộ công cụ về phòng ngừa và giảm thiểu tranh chấp đầu tư quốc tế (Toolkit on Prevention and Mitigation of International Investment Disputes)

UNCITRAL thông qua Bộ công cụ về phòng ngừa và giảm thiểu tranh chấp đầu tư quốc tế (Toolkit on Prevention and Mitigation of International Investment Disputes)

I. Bối cảnh của Bộ công cụ

Vào ngày 22/7/2025 Ủy ban Liên Hợp Quốc về Luật Thương mại Quốc tế (UNCITRAL) đã thông qua Bộ công cụ về Phòng ngừa và Giảm thiểu Tranh chấp Đầu tư Quốc tế (Bộ công cụ). Đây là một bước tiến nữa trong tiến trình cải cách cơ chế giải quyết tranh chấp giữa nhà đầu tư và Nhà nước (ISDS), theo nhiệm vụ Ủy ban đã đề ra từ năm 2017 và được Nhóm công tác III của UNCITRAL xây dựng.

Bộ công cụ này nhằm hỗ trợ các quốc gia xác định và thực hiện các biện pháp hiệu quả để phòng ngừa và giảm thiểu tranh chấp đầu tư. Thay vì đưa ra các giải pháp cụ thể hoặc thúc đẩy áp dụng “thực tiễn tốt nhất”, Bộ công cụ trình bày nhiều cách tiếp cận hiện đang được các quốc gia áp dụng. Văn kiện ghi nhận rằng mỗi quốc gia cần xây dựng phương thức riêng dựa trên khuôn khổ pháp luật và thể chế của mình. Do đó, Bộ công cụ đóng vai trò là nguồn thông tin tham khảo, cung cấp những hiểu biết thực tiễn và chia sẻ kinh nghiệm nhằm hỗ trợ một môi trường đầu tư ổn định và có thể dự đoán được. Tập trung vào giai đoạn trước khi phát sinh tranh chấp, Bộ công cụ hướng tới việc giúp các quốc gia xử lý các bất đồng ngay từ sớm trước khi leo thang thành tranh chấp pháp lý chính thức và tìm kiếm giải pháp hòa giải, bao gồm cả thông qua hòa giải thương mại.

Link truy cập: https://uncitral.un.org/sites/uncitral.un.org/files/media-documents/uncitral/en/toolkit_on_prevention_and_mitigation_for_website_2_2.pdf

II. Nội dung chính của Bộ công cụ bao gồm:

1. Mục đích và Phạm vi

Bộ công cụ trình bày các ví dụ về chiến lược và biện pháp mà các quốc gia đã áp dụng để phòng ngừa và giảm thiểu tranh chấp đầu tư liên quan đến các nhà đầu tư nước ngoài.

Các tranh chấp được đề cập là những tranh chấp phát sinh từ hiệp định bảo hộ đầu tư, luật pháp điều chỉnh đầu tư nước ngoài hoặc hợp đồng đầu tư.

Bộ công cụ tập trung vào hai giai đoạn chính:

• - Phòng ngừa tranh chấp: Xử lý khiếu nại của nhà đầu tư nước ngoài trước khi chúng phát triển thành bất đồng, tranh chấp pháp lý, bao gồm cả các khiếu nại không chính thức (ví dụ: thông qua truyền thông).
• - Giảm thiểu tranh chấp: Bắt đầu khi nhà đầu tư bày tỏ ý định tìm kiếm trọng tài hoặc kiện tụng, có thể bao gồm giải quyết thân thiện như thông qua hòa giải. Bộ công cụ không tập trung vào giai đoạn "quản lý tranh chấp" khi tranh chấp đã leo thang thành kiện tụng hoặc trọng tài chính thức

2. Các chiến lược và biện pháp chính Bộ công cụ đề xuất các lĩnh vực trọng tâm sau để phòng ngừa và giảm thiểu tranh chấp:

Giao tiếp với nhà đầu tư:

- Duy trì kênh giao tiếp minh bạch và cởi mở giúp giải quyết các vấn đề tiềm ẩn, tránh hiểu lầm và giải quyết xung đột một cách suôn sẻ.

- Việc thiết lập các điểm liên lạc trung tâm (ví dụ: cổng thông tin trực tuyến một cửa) giúp giải đáp thắc mắc và cung cấp thông tin liên quan, thúc đẩy sự rõ ràng và minh bạch.

- Các quốc gia khuyến khích nhà đầu tư cung cấp phản hồi về các vấn đề chính sách và tham gia các quy trình tham vấn trước khi có thay đổi về khung pháp lý hoặc đưa ra các biện pháp cụ thể có thể ảnh hưởng đến họ.

- Cung cấp cơ chế khiếu nại nhà đầu tư cho phép họ bày tỏ mối lo ngại sớm, giúp giải quyết vấn đề trước khi chúng leo thang thành tranh chấp pháp lý. Các cơ chế này có thể do luật hoặc quy định thiết lập và thường tập trung vào hành vi của nhánh hành pháp.

Phối hợp giữa các cơ quan chính phủ và các cơ quan liên quan:

- Sự phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan chính phủ và các cơ quan liên quan (bao gồm cả cấp dưới quốc gia) là rất quan trọng.

- Chia sẻ thông tin liên quan đến hiệp định đầu tư, hợp đồng đầu tư và các điều khoản giải quyết tranh chấp giúp đảm bảo tính nhất quán trong việc xây dựng chính sách đầu tư.

- Một số quốc gia đã thiết lập hệ thống quản lý tri thức để lưu giữ thông tin về các giải pháp đã được sử dụng để giải quyết các khiếu nại trước đó.

- Việc xác định hoặc thành lập một cơ quan phối hợp chuyên trách về các vấn đề đầu tư có thể đóng vai trò quan trọng trong việc phòng ngừa và giảm thiểu tranh chấp. Cơ quan này có thể là một cơ quan độc lập, nằm trong một bộ hoặc là một ủy ban liên bộ.

- Các chức năng của cơ quan phối hợp thường bao gồm chia sẻ thông tin, lưu trữ các văn kiện đầu tư, xây dựng năng lực cho các quan chức chính phủ, phân tích các lĩnh vực dễ phát sinh tranh chấp hoặc các khiếu nại định kỳ và cung cấp lời khuyên cho các cơ quan chính phủ.

Phối hợp và hợp tác với các chính phủ khác:

- Thiết lập và thể chế hóa sự phối hợp liên chính phủ với các cơ quan của các quốc gia khác có thể giúp đảm bảo hợp tác hiệu quả và hỗ trợ lẫn nhau trong phòng ngừa hoặc giảm thiểu tranh chấp.

- Ví dụ là việc thành lập các ủy ban hoặc hội đồng chung trong các hiệp định đầu tư để thúc đẩy trao đổi thông tin thường xuyên và giám sát việc thực hiện các hiệp định đầu tư.

3. Các vấn đề liên quan khác:

Nguồn lực tài chính và con người: Cần có các sắp xếp đặc biệt để tiếp cận nguồn vốn và tài nguyên kịp thời để giải quyết các khiếu nại (ví dụ: đề nghị khoản tiền dàn xếp bồi thường trước khi ra cơ quan giải quyết tranh chấp).

Miễn trừ trách nhiệm của các quan chức chính phủ: Việc bảo vệ các quan chức chính phủ khỏi trách nhiệm pháp lý đối với hành động hoặc thiếu sót trong (trừ trường hợp cố ý sai trái hoặc sơ suất nghiêm trọng) có thể khuyến khích sự tham gia đầy đủ của họ vào công tác phòng ngừa và giảm thiểu tranh chấp.

Bảo mật: Đảm bảo rằng mọi thông tin mật trao đổi trong quá trình xử lý khiếu nại sẽ không bị công khai, trừ khi có thỏa thuận khác, là rất quan trọng để việc xử lý khiếu nại thành công.

III. Liên hệ Việt Nam

Về mặt tích cực:

Bộ công cụ đã ghi nhận Việt Nam, tại trang 25, là một nước có hệ thống pháp luật minh bạch về đầu tư và giải quyết tranh chấp đầu tư với:

• Luật Đầu tư năm 2020;
• Nghị định 31/2021/NĐ-CP hướng dẫn Luật Đầu tư;
• Quyết định 14/2020/QĐ-TTg ngày 8/4/2020 ban hành quy chế phối hợp giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế của Thủ Tướng Chính Phủ.
• Nghị quyết số 50-NQ/TW ngày 20/8/2019 của Bộ Chính trị về định hướng hoàn thiện thể chế, chính sách, nâng cao chất lượng, hiệu quả hợp tác đầu tư nước ngoài đến năm 2030.
• Trang web của Cục Đầu tư nước ngoài (hiện nay thuộc Bộ Tài chính), https://www.mof.gov.vn/ 

Đồng thời, Bộ công cụ cũng ghi nhận Việt Nam đã chuẩn bị sổ tay về thực hiện các cam kết đầu tư nước ngoài theo chuẩn mực quớc tế.[1] Bên cạnh đó, Việt Nam là một trong số các quốc gia được Nhóm Ngân Hàng Thế Giới (World Bank Group) hỗ trợ trong việc thiết lập cơ chế giải quyết khiếu nại của nhà đầu tư.[2]

Cơ chế Ombudsman và vai trò của Luật sư công:

Việt Nam đã có nền tảng nhất định nhưng chủ yếu ở mức phản ứng (giải quyết khiếu nại sau khi phát sinh) nhưng chưa hình thành đầy đủ hệ thống chủ động phòng ngừa và giảm thiểu như Bộ công cụ khuyến nghị. Việt Nam có thể tham khảo cơ chế “ombudsman” chuyên biệt như Brazil hay Hàn Quốc. Ombudsman là cơ quan hoặc chức danh độc lập, chuyên tiếp nhận khiếu nại, điều tra và kiến nghị giải pháp, thường không có quyền ra quyết định bắt buộc.[3] Trong đầu tư quốc tế, Ombudsman là đầu mối hỗ trợ, hướng dẫn và giải quyết sớm vướng mắc của nhà đầu tư với cơ quan nhà nước, giúp phòng ngừa tranh chấp ISDS. Hàn Quốc có Office of the Foreign Investment Ombudsman, giúp nhà đầu tư nước ngoài giải quyết khó khăn với cơ quan chính quyền địa phương.[4] Brazil có Direct Investment Ombudsman tiếp nhận khiếu nại, kiến nghị cải thiện quy định và thủ tục.[5]

Hiện tại, Việt Nam đang nghiên cứu mô hình luật sư công, nếu triển khai thành công tại các Bộ liên quan đến giải quyết tranh chấp đầu tư như Bộ tư pháp và Bộ tài chính thì luật sư công là một nguồn lực rất lớn, có vai trò tham mưu hoạt động lập pháp thi hành pháp luật (chức năng tham mưu), tư vấn giạo dịch, dự án Nhà nước là chủ đầu tư (chức năng tư vấn), đại diện Nhà nước trong các vụ kiện trong nước và quốc tế (chức năng tranh tụng).[6]

Mô hình tòa đầu tư thường trực trong Hiệp định bảo hộ đầu tư giữa Việt Nam – EU (EVIPA):

Khi EVIPA có hiệu lực, mô hình tòa đầu tư 2 cấp xét xử (có thành viên từ EU, Việt Nam và của nước thứ ba), Việt Nam sẽ cần có  thành viên của cấp Sơ thẩm – Phúc thẩm, am hiểu pháp luật đầu tư quốc tế, quy tắc tố tụng trọng tài quốc tế, và cơ chế đảm bảo thi hành các phán quyết của Tòa đầu tư (theo Công ước New York 1958 trong 5 năm đầu tiên và như một bản án của tòa án Việt Nam sau thời hạn 5 năm).

Trong bối cảnh, Việt Nam đang chuẩn bị thành lập mô hình Trung tâm trọng tài quốc tế và Tòa án chuyên biệt trong Trung tâm tài chính quốc tế, đây chính là thời gian “vàng” để Việt Nam tập hợp đầy đủ tất cả các nguồn lực, từ các thẩm phán có kinh nghiệm trong tranh chấp quốc tế, đội ngũ luật sư tư vấn/tranh tụng quốc tế, các học giả/chuyên gia hàng đầu trong các lĩnh vực tranh chấp như đầu tư, thương mại,… hiểu rõ các yếu tố luật áp dụng (luật nội dung có thể là thông luật – common law), luật hình thức, kỹ thuật quản lý tố tụng theo chuẩn mực quốc tế,…

Liên hệ với trọng tài thương mại:

Trọng tài đầu tư và trọng tài thương mại trước giờ vẫn có nhiều điểm khác biệt. Tuy nhiên, Bộ công cụ của UNCITRAL có thể cho thấy bài học dành cho trọng tài thương mại là dù Nhà nước – nhà đầu tư, hay doanh nghiệp với doanh nghiệp, việc giải quyết sớm khiếu nại sẽ tiết kiệm thời gian, chi phí và giảm thiểu tổn hại quan hệ hợp tác. Các nguyên tắc như tham vấn trước thông qua ADR (hòa giải, thương lượng, Ban phân xử tranh chấp -DAB) có thể áp dụng trong thương mại để tránh xung đột hợp đồng leo thang. Nói cách khác, trọng tài thương mại cũng ngày càng nhấn mạnh med-arb (hòa giải trước – trọng tài sau).

Về vấn đề này, ADR Vietnam Chambers xin giới thiệu đến bạn đọc bản dịch tiếng Việt của Báo cáo nghiên cứu của ICC facilitating settlement in international arbitration, tức Báo cáo Thúc đẩy Thương lượng - Hòa giải trong Trọng tài quốc tế do Nhóm công tác đặc biệt (Task Force) về ADR và Trọng tài thuộc Ủy ban ICC về Trọng tài và ADR, một tổ chức nghiên cứu Think Tank của Tòa trọng tài quốc tế ICC mà  Luật sư Nguyen Manh Dzung, Giám đốc ADR Vietnam Chambers và Kỹ sư Nguyễn Nam Trung, Chủ tịch Hội pháp luật xây dựng Việt nam SCL VN tham gia là thành viên ấn hành năm 2023.[7]