Trong thực tiễn giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế, ngoại trừ trường hợp hội đồng trọng tài (HĐTT) gồm một trọng tài viên duy nhất, HĐTT thường bao gồm ba thành viên, mỗi bên chỉ định một người và hai người này chọn chủ tịch. Tuy nhiên, trên thực tế, không hiếm trường hợp một trong ba trọng tài viên rút lui hoặc từ chối tham gia, tạo thành HĐTT khiếm khuyết (Truncated Tribunal). Về bản chất, một HĐTT bị rút gọn là hội đồng đã mất đi một hoặc nhiều thành viên được chỉ định ban đầu, dẫn đến khả năng bị thách thức về thẩm quyền cũng như tính hợp lệ của phán quyết do HĐTT đó ban hành.[1]
Tình huống liên quan đến Truncated Tribunal điển hình như sau: khi có một HĐTT điển hình gồm ba trọng tài viên - mỗi bên chỉ định một người, và người chủ tịch do hai bên hoặc hai trọng tài viên đã chỉ định thỏa thuận lựa chọn. Theo đó, HĐTT này đã được thành lập đúng thủ tục, bắt đầu tiến hành tố tụng, lên lịch, tiếp nhận và nghiên cứu các đệ trình, tiến hành các phiên họp quản lý vụ hiện, tham gia phiên xử, thậm chí đã bắt đầu hoặc hoàn tất dự thảo phán quyết - thì nếu tại bất kỳ thời điểm nào đó, một trọng tài viên do một bên chỉ định rút lui, vắng mặt vô thời hạn, hoặc từ chức (hoặc tuyên bố từ chức), thì liệu hai trọng tài viên còn lại có được phép, về mặt pháp lý, ban hành một phán quyết có giá trị hay không?
Trong bối cảnh Luật Trọng tài thương mại Việt Nam 2010 (L TTTM 2010) đang sửa đổi bổ sung và Quy tắc của Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) đang lấy ý kiến cải cách. Bài viết này phân tích so sánh cách tiếp cận liên quan đến HĐTT Khiếm khuyết của LTTTM 2010, Quy tắc VIAC đối chiếu với Luật Mẫu UNCITRAL, quy tắc của một số tổ chức trọng tài quốc tế (SIAC, HKIAC, UNCITRAL) và thực tiễn án lệ, trên cơ sở đó đề xuất một số kiến nghị cho pháp luật Việt Nam.
Thông qua so sánh, bài viết chỉ ra ba điểm yếu chính trong Quy tắc VIAC và Luật Trọng tài Thương mại Việt Nam 2010:
- - Không công nhận cơ chế tiếp tục tố tụng bởi HĐTT khiếm khuyết – dễ dẫn đến việc trì hoãn hoặc vô hiệu phán quyết.
- - Thiếu quy định về việc có cần lặp lại phiên họp giải quyết tranh chấp hay không – khiến các bên và HĐTT lúng túng trong thực tiễn.
- - Không có cơ chế tước quyền bổ nhiệm của bên có hành vi cản trở – làm giảm hiệu quả và tính răn đe của thủ tục tố tụng trọng tài.
Cuối cùng, bài viết kiến nghị:
- - Công nhận Truncated Tribunal bằng việc bổ sung quy định về việc cho phép hội đồng hai người tiếp tục tố tụng và ra phán quyết trong trường hợp đặc biệt (ví dụ khi phiên họp giải quyết tranh chấp đã kết thúc hoặc khi bên kia cố tình trì hoãn). Như vậy, có hai tình hướng chính sẽ xảy ra: thứ nhất, HĐTT hoàn tất phiên họp giải quyết tranh chấp, nhưng một TTV vì lí do bất khả kháng (ví dụ qua dời), thì cho phép Truncated Tribunal có thể ban hành phán quyết hợp lệ; thứ hai, nếu trong quá trình tố tụng, thậm ví sắp đến phiên họp giải quyết tranh chấp, một trọng tài viên liên tục trì hoãn vô lý quá trình tố tụng thậm chí xin rút, thì cho phép Truncated Tribunal có thể tiếp tục tố tụng và ban hành phán quyết sau khi tham vấn các bên.
- - Thêm quy định rõ ràng về việc giữ nguyên hay lặp lại các phiên họp giải quyết tranh chấp trước đó, giao quyền này cho hội đồng trọng tài sau khi tham khảo ý kiến các bên. Theo đó, cần quy định rõ hệ quả của việc thay thế trọng tài viên, ví dụ sau khi HĐTT mới được thành lập, các quyết định tố tụng trước đó (như Chỉ thị tố tụng thứ nhất, các hướng dẫn, biên bản họp CMC, lịch biểu tố tụng,…) có bị thay đổi, hay HĐTT mới tiếp tục tiến hành tại bước đã dừng trước đó.
- - Thiết lập cơ chế tước quyền bổ nhiệm trọng tài viên thay thế của một bên nếu có hành vi thiếu thiện chí hoặc cản trở tố tụng, thậm chí không tham gia tố tụng (ex-parte proceeding), tương tự Điều 14(2) của UNCITRAL Arbitration Rules 2021, 30.2 của SIAC Rules 2025, 12.2 của HKIAC Rules 2024. Tuy đây là một điều không còn mới mẻ với các trung tâm trọng tài quốc tế, nhưng tại Việt Nam, việc LTTTM 2010 thiếu quy định tương tự Điều 19 Luật mẫu UNCTRAL sẽ là một rào cản để các trung tâm trọng tài được sáng tạo trong quy tắc của mình.
